بایدمسائل وچالش های بومی را در عرصه اخلاق مهندسی ،شناسایی کنیم
یک مهندس ممکن است در موقعیت شغلی خود، در موقعیت‌های مختلفی قرار گیرد: مهندسی، مدیریت، حسابداری و ... . اخلاق مهندسی مسائل مهندسان را از آن حیث بررسی می‌کند آنها در موقعیت مهندسی باشند، یعنی در موقعیت‌های سه‌گانه طراحی، اجرا و نظارت. مسائل اخلاقی در حوزه فعالیت‌های مهندسی که جنبه مدیریتی دارند (مانند تصمیم برای ادامه تولید یک محصول خاص) به حوزه اخلاق مدیریت مربوط است نه اخلاق مهندسی.
مصاحبه با حجت‌الاسلام و المسلمین دکتر حسن بوسلیکی عضو هیئت علمی موسسه آموزش عالی اخلاق و تربیت
لطفا تعریفی از اخلاق مهندسی ارائه بفرمایید. موضوع آن چیست؟ و چه مسائلی را پوشش می دهد؟
شاخه‌ای از مطالعات اخلاق کاربردی است که به کدها و چالش‌های اخلاقی حرفه مهندسی می‌پردازد. به عبارت دیگر، اخلاق مهندسی به وظایف عملی و نیز چالش‌های اخلاقی مهندسان می‌پردازد و تلاش می‌کند با این چالش‌ها مواجهه اساسی نماید.
نکته: یک مهندس ممکن است در موقعیت شغلی خود، در موقعیت‌های مختلفی قرار گیرد: مهندسی، مدیریت، حسابداری و ... . اخلاق مهندسی مسائل مهندسان را از آن حیث بررسی می‌کند آنها در موقعیت مهندسی باشند، یعنی در موقعیت‌های سه‌گانه طراحی، اجرا و نظارت. مسائل اخلاقی در حوزه فعالیت‌های مهندسی که جنبه مدیریتی دارند (مانند تصمیم برای ادامه تولید یک محصول خاص) به حوزه اخلاق مدیریت مربوط است نه اخلاق مهندسی.
توجه به اخلاق مهندسی در کشورما چه مشکلاتی را می تواند حل کند؟ به عبارت دیگر، میزان ضرورت و فایده اخلاق مهندسی در زمان حاضر چیست؟
از آنجا که فعالیت مهندسان در حوزه‌های زیر تأثیرگذار است، می‌توان گفت از همین منظرها مراعات اخلاق در آن ضرورت دارد:
الف) توسعه پایدار: در بحث توسعه پایدار تلاش بر این است که زمینه توسعه برای نسل حاضر را فراهم کرد، بدون این که زمینه توسعه نسل‌های آینده را از بین برد. این مسأله بصورت جدی با بهره‌برداری از منابع طبیعی ارتباط می‌یابد. به عبارت دیگر، مباحث مربوط به اخلاق محیط زیست و نیز عدالت بین نسلی در این حوزه مطرح می‌شود. مهندسان می‌توانند طراحی‌های خود را به سمت بهره‌گیری از انرژی‌های پاک و تجدید‌پذیر، و نیز طراحی برای بهینه‌سازی در مصرف انرژی (مصرف پایین و جلوگیری از هدررفت انرژی) در عرصه توسعه پایدار نقش ویژه‌ای ایفا کنند. البته این بحث تنها با طراحی ابزار و ماشین‌ها مرتبط نیست، حتی طراحی‌های شهری و راه‌سازی نیز مرتبط است، چه بسا مهندس بتواند با طراحی و اجرای یک پل، مسیر طولانی بین دو نقطه را کوتاه کرده و در مصرف انرژی صرفه‌جویی ایجاد نماید. بحث بهینه‌سازی مصرف انرژی ابعاد گسترده‌ای دارد که اکثراً با فعالیت‌های مهندسان مربوط هستند.
ب) شاخص‌های توسعه انسانی: با پیگیری و نظریه‌پردازی امثال آمارتیا سِن، امروزه بجای تولید ناخالص ملی که مستقیماً به ثروت مادی توجه دارد، شاخص‌های توسعه انسانی به عنوان معیاری برای رشد اقتصادی کشورها مطرح هستند. این شاخص‌ها (مانند سواد، بهداشت، میزان آزادی‌های مدنی) با کمیت و کیفیت زندگی انسان‌ها مرتبط هستند، لذا کاملاً ابعاد اخلاقی دارند. مهندسان با طراحی‌ها و توسعه امکانات زمینه ارتقای شاخص‌های توسعه انسانی را فراهم می‌کنند. مثلاً با طراحی و توسعه ابزار ارتباط جمعی و ایجاد شبکه اطلاعات (اقدامات مربوط به مهندسی مخابرات و فناوری اطلاعات) زمینه افزایش سواد و آگاهی مردم فراهم می‌شود.
ج) بومی‌سازی فناوری: فناوری وارداتی به ناچار بخشی از ارزش‌های فرهنگی کشور صادرکننده را به کشورهای واردکننده منتقل می‌کنند. یکی از عرصه‌های فعالیت مهندسان بومی‌سازی این فناوری‌ها و بازتولید آنها به گونه‌ای است که ارزش‌های ملی را حفظ کرده و اثر نفوذ فرهنگ کشور دیگر را کاهش دهند. برای مثال چه بسا فناوری خاصی برای کاهش وزن مصالح ساختمانی و مقاوم‌سازی سازه‌ها در برابر تنش به کشور وارد شود که نتیجه به کارگیری آن در ساخت مجتمع‌های فرهنگی، این باشد که ارتباط صوتی میان طبقات و همسایه‌ها بیشتر شود و در نتیجه حریم خصوصی و نیز حریم عفاف و حیا که میان همسایه‌ها وجود دارد، تا حدودی آسیب ببیند. در این موارد مهندسان می‌توانند با بازتولید همان مصالح یا با طراحی خاصی در بکارگیری آن فناوری، این اثر فرهنگی را کاهش دهند.
چگونه می توان به توسعه این علم و پیاده سازی آن در حرفه مهندسی در کشور پرداخت؟
شاید راه‌های زیر برای ارتقای اخلاق مهندسی مفید باشند:
الف) گنجاندن آموزش اخلاق مهندسی در نظام آموزش حرفه‌ای مهندسان (در دوره‌های تحصیلات دانشگاهی و یا دوره‌های پودمانی و در حال خدمت): بخشی از بی‌اخلاقی‌ها ناشی از ناآگاهی از وظایف دقیق اخلاقی و یا ناآگاهی از تبعات سهل‌انگاری در وظایف اخلاقی به ظاهر بی‌اهمیت است. می‌توان با آموزش این خلأ را پر کرد. همچنین بخشی از چالش‌های اخلاقی مهندسان به دوراهی‌های اخلاقی (تعارض اخلاقی) مربوط است که مواجهه اصولی با این دوراهی‌ها نیازمند آموزش می‌باشد.
ب) آموزش مردم نسبت به سطحی از وظایف و اصول مهندسی: بخشی از بداخلاقی‌ها در بستر ناآگاهی مردم از وظایف یک مهندس است. اگر مردم بدانند یک مهندس به صورت کلی چه وظایفی دارد و تخطی از این وظایف چه آسیب‌های احتمالی برای خود مردم (به عنوان مشتریان مهندسان) دارد، یک نظارت عمومی بر کار مهندسان اتفاق می‌افتد و به نوعی فشار اجتماعی برای مراعات اخلاق مهندسی شکل می‌گیرد. این فشار اجتماعی هر چند انگیزه بیرونی است و ارزش اخلاقی اصیل تلقی نمی‌شود، ولی تقریباً در همه عرصه‌های اخلاق اجتماعی گریزی از آن نیست و نمی‌توان بر روی انگیزه‌های درونی افراد خیلی حساب باز کرد.
ج) تشکیل کمیته اخلاقی در سازمان نظام مهندسی: کمیته اخلاقی در هر سازمانی یک تدبیر ساختاری برای ارتقای اخلاق در آن سازمان است. کمیته اخلاقی کارکردهای فراوانی دارد که از جمله آنها بررسی چالش‌های اخلاقی و پیشنهاد راه‌حل‌های مناسب به مهندسان است. از دیگر کارکردهای این کمیته پایش وضعیت اخلاق در حرفه و نیز ریشه‌یابی بداخلاقی‌های احتمالی می‌باشد. وظایف و کارکردهای کمیته اخلاقی فراتر از آن است که بتوان در این مجال به تفصیل مطرح کرد. تشکیل این کمیته می‌تواند دغدغه اخلاقی در جامعه مهندسان را افزایش دهد و اعتماد عمومی به حرفه مهندسی را ارتقا دهد (سرمایه اجتماعی).
نظر خود را راجع به بومی سازی اخلاق مهندسی و روش های تحقق آن در کشورمان ارائه بفرمایید.
شاید پیشنهادات زیر برای بومی‌سازی اخلاق مهندسی مفید باشند:
الف) شناسایی مسائل بومی: هر حوزه مطالعاتی نیازمند نظام مسائل است که با بررسی آن مسائل و یافتن پاسخ‌های مناسب برای آنها، آن حوزه مطالعاتی شکل می‌گیرد. لذا یکی از مهم‌ترین راه‌ها برای بومی‌سازی اخلاق مهندسی این است که ما مسائل و چالش‌های بومی خودمان را در این عرصه شناسایی کنیم و تلاش کنیم پاسخ‌های درخور برای آنها بیابیم. البته بخشی از این مسائل با مسائل جهانی مرتبط هستند، بخشی با مسائل کشورهای دیگر مشابه هستند، بخشی نیز خاص جامعه خودمان هستند.
ب) تشکیل کمیته اخلاقی داخلی و ارتباط با مراکز متناظر در سطح جهانی: نهادهای جهانی اخلاق مهندسی نوعاً به مسائل جهانی و مشترک کشورها می‌پردازند، برای برجسته کردن مسائل بومی، لازم است کمیته ملی اخلاق مهندسی تشکیل شود تا بتواند در کنار مسائل مشترک جهانی، مسائل داخلی و بومی را بررسی نماید.
ج) توجه جدی به بافت‌گرایی در اخلاق مهندسی: تصمیم‌گیری اخلاقی و یافتن راه‌های مؤثر برای مسائل و چالش‌های اخلاقی، کاملاً وابسته به بافت هر مسأله است. در مورد مسائل اخلاق مهندسی، بافت فرهنگی (و دینی)، بافت اقتصادی، بافت سیاسی و بافت حقوقی باید در نظر گرفته شوند. چه بسا مسأله‌ای واحد در کشوری با بافت خاص خودش پاسخی داشته باشد ولی در کشور دیگر با بافتی متفاوت پاسخی دیگر بیابد.
منظور از چالش اخلاقی، مشکلات عملی و نظری است که هر کدام گونه‌های متعددی دارند که در اینجا نمی‌توان به آنها پرداخت.
مواجهه اساسی گاه منجر به یافتن راهی برای حل چالش می‌شود و گاه چالش فعلی را حل نمی‌کند ولی به یافتن راه‌های پیشگیری در موارد مشابه آینده می‌شود.
